ماجرا از آنجا شروع می‌شود که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی که یکی از چهره‌های شاخص علم طب و سیاست در دوره چیرگی مغول‌ها بر ایران بود و در اوایل قرن هفتم و اواخر قرن هشتم هجری قمری میزیست، صاحب تمام املاک موجود در این شهرک علمی بود.

او در زمانی که همه به دنبال کسب منفعت و قدرت از حاکمان ایلخانی بودند با کنار زدن مخالفانش پزشک و وزیر دربار ایلخانی بود و ارادت خاصی به فرهنگ ایران داشت.

از سوی دیگر خواجه فضل الله همدانی بعد از اینکه به دین اسلام گروید و مسلمان شد به مقام وزارت رسید و تصمیم گرفت برای جلوگیری از نابودی گنجینه‌های گرانبهای تحقیقات و کتاب‌های تاریخی، فرهنگی و علمی، یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی که موسوم به دانشگاه امروزی و حتی فراتر از آن است دایر کند که نام آن نیز ربع رشیدی بود.

ربع رشیدی در حومه شهر تبریز پایتخت سلسله ایلخانان به دلیل داشتن چهار دانشکده (چهار در عربی به معنای ربع است) و سایر امکاناتی چون کتابخانه، دارالایتام، مسجد، بیمارستان، کارگاه‌ها و ... مرکزی منحصر به فرد و هم تراز با مراکز علمی مطرح دنیا قلمداد می‌شد و یک شهر علمی برای خود بود و خواجه رشید نیز برای فعالیت آن از هیچ چیزی کم نمی‌گذاشت.

خواجه برای تداوم فعالیت این مرکز ارزشمند، دارایی‌های بسیاری از شهرهای مختلف را که در دوران وزارت به دست آورده بود، وقف کرد که تنها یک نسخه خطی از این وقف‌نامه در دنیا موجود است و آن هم در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود.

دو وقف شاخص ربع رشیدی

کتابخانه ربع رشیدی و بیمارستان را می توان از مهمترین و شاخص ترین وقف های خواجه فضل الله همدانیعنوان کرد زیرا از یک سو کتاب‌های خارجی از جمله کتاب‌های چینی نیز نگهداری می‌شد، در این کتابخانه دانشمندان و پژوهشگران مسلط بر زبان‌های خارجی حضور داشتند که مطالعه این نوع کتاب‌های تخصصی به زبان اصلی برای آنان امکان‌پذیر بوده و طبق مندرجات وقف‌نامه، کتاب‌ها به صورت موضوعی در خزانه یا مخزن اصلی کتابخانه نگهداری می‌شد، جایگاه کتاب‌های مربوط به علوم منقول در سوی راست و کتاب‌های علوم معقول در سوی چپ قرار داشتند و از سوی دیگر در بیمارستان (دارالشفاء) ربع رشیدی همچنین سایر بیمارستان‌های وابسته به تشکیلات علمی خواجه رشیدالدین، تعدادی پزشک خارجی، از جمله چینی به کار گماشته شد، از آنجا که ربع رشیدی سازمان علمی و آموزشی است، پزشکان فقط به امور درمانی نمی‌پرداختند.

چنان که خودِ خواجه رشیدالدین تأکید کرده است، استادان در بیمارستان‌ها به تعلیم و آموزش عملی دانشجویان نیز اشتغال داشتند.

از این «وقف‌نامه» اطلاعات دقیق و مستندی درباره نوع و چگونگی فعالیت‌های علمی، آموزشی و تشکیلات وقف، اوضاع فرهنگی عصر، همچنین ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعه امور فرهنگی و آموزشی و بعضی نکات مهم درباره احوال شخصی او به دست می‌آید.

وقف نامه دوبخشی ربع رشیدی

اگر وقف‌نامه این املاک را مطالعه کنید، به دو بخشی بودن آن پی می‌برید، در بخش اول قسمت‌های مختلف ربع رشیدی مانند روضه (مساجد زمستانی و تابستانی)، دارالشفاء، خانقاه، کتابخانه و... جزءبه‌جزء به همراه کارکنان هر قسمت و مواجب آنها ذکر شده است.

در بخش دوم در بخش دوم وقف‌نامه ربع رشیدی فقط اداره آن زمان را مدنظر قرار نداده بلکه اموال و املاک فراوانی را برای اداره طولانی مدت این مجتمع بزرگ علمی، مذهبی و فرهنگی اختصاص داده است.